Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр у Полацку

Унікальны праваслаўны манастыр Беларусі, адзін з найстаражытнейшых ва Усходняй Еўропе, заснаваны першай беларускай святой – нябеснай заступніцай краіны Ефрасінняй Полацкай.

Манастыр Святога Спаса (Спаса-Праабражэнскі) узнік у горадзе Полацку ў 1125 годзе. Як расказвае "Жыціе Ефрасінні Полацкай…", маладая князёўна, якая прыняла пострыг, тройчы ўбачыла сон, як анёл прыводзіў яе ў месца будучага манастыра на беразе ракі Палаты. У хуткім часе тут пачаў будавацца манастыр, які праз гады і атрымаў імя Ефрасінні.

Сёння гэта самы вядомы праваслаўны цэнтр Беларусі, месца паломніцтва для шматлікіх вернікаў з усяго свету, манастыр з багатай гісторыяй, бясцэннымі рэліквіямі і рэдкай спадчынай духоўнага мастацтва.

Святая зямлі беларускай – прападобная Ефрасіння Полацкая

Жанчына, першай прылічаная да ліку святых на беларускіх землях – унікальная асоба свайго часу, падзвіжніца Полацкага княства.

З прападобнай Ефрасінняй звязана адкрыццё першых на беларускіх землях навучальных устаноў і бібліятэк, стварэнне школы архітэктуры і жывапісу, развіццё рамёстваў. Яна праславілася не толькі як апякунка жаночага манаства, але і стваральніца мужчынскага манастыра.

Ефрасіння жыла ў складаны час міжусобіц і прыкладала вялікія намаганні, каб прымірыць ворагаў: "Не бо хотяше видети кого враждующих, ни князя со князем, ни болярина с болярином, ни от простых кого со своим другом, но всех хотяше имети, яко едину душу"...

Мяркуюць, што князёўна Прадслава – дачка князя Святаслава Усяславіча (у хрышчэнні Георгія) і праўнучка святога роўнаапостальнага князя Уладзіміра – нарадзілася каля 1101 года. З дзяцінства яна вызначалася любоўю да веры і неверагоднай прагай да вучэння. А ў 12 гадоў рашуча адхіліла прапанову аб замужжы і прыняла пострыг пад імем Ефрасіння – "радасць" (грэч.).

Пасяліўшыся ў келлі Сафійскага сабора, юная манашка пачала весці Полацкі летапіс, перапісвала кнігі, дзякуючы продажу якіх дапамагала бедным, збірала бібліятэку, якая пазней стала скарбам усходнеславянскіх зямель…

У пажылым узросце прападобная Ефрасіння разам з сястрой манашкай Еўпраксіяй і братам Давідам адправілася ў паломніцтва. Яна паспела пакланіцца святыням Царграда і прыбыла ў Іерусалім, дзе 23 мая 1173 года памерла ў манастыры Прасвятой Багародзіцы.

Як сведчаць гісторыкі, не пазней за 1187 год цела ігуменні перанеслі ў Кіева-Пячэрскую лаўру. Праз многія стагоддзі ў 1871 годзе епіскап Полацкі Сава дабіўся, каб у Спаскі манастыр была дастаўлена частка мошчаў Ефрасінні, і толькі ў 1910 годзе астанкі святой апынуліся на радзіме.

Упрыгожаны кветкамі беласнежны параход, дзе знаходзілася рака з мошчамі прападобнай Ефрасінні, плыў па Дняпры ў суправаджэнні яшчэ двух суднаў з паломнікамі, вядомымі рэлігійнымі і дзяржаўнымі дзеячамі. У месцах спынення па ўсім шляху з Кіева ў Полацк ажыццяўляліся богаслужэнні. Каля прычалаў вернікі разводзілі вогнішчы і запальвалі свечкі, полымя якіх адбівалася ў вадзе, надаючы яшчэ большую ўрачыстасць і прыгажосць малебнам. Мошчы, якія прыбылі ў родны горад ігуменні, былі пахаваны ў заснаваным ёю Спаса-Ефрасіннеўскім манастыры. На працягу наступных гадоў яны яшчэ некалькі разоў пакідалі Полацк, але з 1943 года і да гэтага часу застаюцца рэліквіяй старажытнага манастыра.

Гісторыя Спаса-Ефрасіннеўскага манастыра

Вядома, што каля 1125 года Ефрасіння разам з адной з манашак пасялілася ў мястэчку пад назвай Сяльцо побач з Полацкам, дзе па благаславенні епіскапа Іліі заснавала новы дзявочы манастыр – "каля царквы Спаса".

У хуткім часе сюды сталі прыходзіць і іншыя юныя палачанкі, якія шукалі ратавання душы. Следам за Ефрасінняй у Спаскі манастыр прыбылі яе сёстры – родная Гардзіслава і стрыечная Звеніслава – у манастве Еўдакія і Еўпраксія. Насельніц манастыра Ефрасіння навучала перапісванню кніг, спевам, шыццю і іншым рамёствам.

У першыя гады існавання манастыра на беразе Палаты стаялі драўляная Спаская царква і каменны храм-пахавальня полацкіх епіскапаў. Але пазней па даручэнні Ефрасінні на месцы драўлянай царквы дойлід Іаан за 30 тыдняў узвёў каменны Спаса-Праабражэнскі храм, які захаваўся да нашых дзён. Тут ён зрабіў дзве крыжападобныя келлі – для самой прападобнай і яе сястры манашкі Еўдакіі.

Цудоўным упрыгажэннем гэтага храма стаў фрэскавы жывапіс – дзіўна тонка прадуманы і выкананы з неверагодным мастацкім майстэрствам. І сёння фрэскі Спаса-Праабражэнскай царквы, напісаныя ў ХII стагоддзі, з'яўляюцца самымі старымі з захаваных на тэрыторыі Беларусі. Доўгі час яны былі скрыты пад слоем позніх малюнкаў XVIII–XIX стагоддзяў. Але ў апошнія дзесяцігоддзі, пачынаючы з 1990-х, рэстаўратары вяртаюць іх з забыцця: раскрыты ўжо амаль усе, за выключэннем фрэсак у самых цяжкадаступных месцах пабудовы.

Для Спаса-Праабражэнскага храма ў 1161 годзе па заказе Ефрасінні майстар Лазар Богша стварыў напрастольны Крыж-каўчэг у старажытнавізантыйскай тэхніцы перагародчатай эмалі. Ён стаў не толькі цудоўным узорам ювелірнага мастацтва, але і бясцэннай рэліквіяй. Крыж аб'яднаў хрысціянскія святыні – часцінку Жыватворнага Дрэва з кропляй Крыві Збавіцеля, часцінку каменя Труны Гасподняй, часцінку каменя Труны Божай Маці і часцінкі мошчаў святых. "Честное древо безценно", – гаварылася ў зробленым на ім надпісе.

У гады Вялікай Айчыннай вайны рэліквія знікла і не знойдзена да гэтага часу. У 1997 годзе ювелір-эмальер з Брэста Мікалай Кузьміч узнавіў Крыж прападобнай Ефрасінні: над дакладнай копіяй майстар працаваў на працягу 5 гадоў. Новую рэліквію, якую асвяціў Патрыяршы Экзарх усяе Беларусі мітрапаліт Філарэт, упершыню прадставілі ў Свята-Сімяонаўскім кафедральным саборы Брэста. Пасля гэтага Крыж стаў святыняй Спаса-Праабражэнскага храма ў родным манастыры прападобнай Ефрасінні і ўсёй Беларусі.

Цікава! Каля 1155 года недалёка ад Спаскага жаночага манастыра па даручэнні Ефрасінні ўзвялі Багародзічную царкву, пры якой ігумення заснавала мужчынскі манастыр. Па яе просьбе з Царграда даставілі рэліквію – Эфескі абраз Прасвятой Багародзіцы, напісаны, паводле падання, святым апосталам і евангелістам Лукой. Сёння гэты абраз, аддадзены ў благаслаўленне на шлюб Аляксандра Неўскага з полацкай князёўнай Аляксандрай, знаходзіцца ў храме ў гонар дабравернага князя Аляксандра Неўскага ў пасёлку Княжае Возера Маскоўскай мітраполіі. Аднак заснаваны Ефрасінняй мужчынскі Багародзічны манастыр Полацка, які праіснаваў некалькі стагоддзяў, да нашых дзён не захаваўся.

А вось Спаскі жаночы манастыр выстаяў скрозь стагоддзі! Пасля захопу Полацка войскам караля Стафана Баторыя ў 1580–1820-я гады (з перапынкам на 1654–1667-я гады) манастыр знаходзіўся ва ўладанні каталіцкага ордэна езуітаў, а з 1820-га па 1832 год – піяраў.

У 1841 годзе Свяцейшым Сінодам быў выдадзены Указ аб адраджэнні старажытнага манастыра "каля царквы Спаса". У Полацку аднавілася манаскае жыццё, а ў 1844 годзе пры манастыры адкрылася Спаса-Ефрасіннеўскае жаночае вучылішча.

Манастыр рос, становячыся не толькі буйным рэлігійным цэнтрам, але і цудоўным архітэктурным ансамблем. У 1847 годзе на месцы старога дамавога храма была ўзведзена новая каменная царква, якую асвяцілі ў гонар прападобнай Ефрасінні.

У 1897 годзе над манастыром узвысіўся пяцікупальны Крыжаўзвіжанскі сабор. Сучаснікі былі захоплены яго веліччу і вытанчаным унутраным аздабленнем – жывапісам, арнаментным іканастасам, мазаічнай падлогай з мармуровых і цэментных пліт.

У 1910 годзе ў Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр вярнуліся мошчы святой ігуменні. З Кіева да Оршы яны былі дастаўлены на параходзе, а ад Оршы да Полацка акружным шляхам праз Віцебск іх урачыста неслі свяшчэннаслужыцелі, манахі і простыя вернікі.

У гады Першай сусветнай вайны насельніцы і рэліквіі манастыра былі эвакуіраваны ў Растоўскі Аўраміеў манастыр, дзе яны знаходзіліся да 1921 года.

Пасля рэвалюцыі 1917 года пачаўся складаны для полацкага манастыра перыяд, калі было рэквізавана шмат рэліквій. А ў 1925 годзе манастыр наогул закрылі, перадаўшы будынкі ваеннаму і іншым ведамствам.

Вялікая Айчынная вайна стала для Полацка перыядам акупацыі. У гады цяжкіх выпрабаванняў людзі зноў пачалі звяртацца да Бога, і ў 1943 годзе акупацыйныя ўлады далі дазвол адкрыць Полацкі манастыр.

У 1961 годзе Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр быў яшчэ раз закрыты, а манашкі пераехалі ў Жыровіцкі Свята-Успенскі манастыр. Зрэшты, старажытная Спаса-Праабражэнская царква заставалася адзіным дзеючым храмам горада.

У 1989–1990 гадах манастыр святой Ефрасінні быў адроджаны і з таго часу з'яўляецца буйнейшым духоўным цэнтрам праваслаўя ў Беларусі. У 1997 годзе сюды прыбыў узноўлены ювелірам з Брэста Мікалаем Кузьмічом Крыж прападобнай Ефрасінні. А ў 2007 годзе той жа майстар аднавіў і сярэбраную раку для мошчаў – па эскізах з фотаздымкаў 1910 года.

Архітэктурны ансамбль

Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр з'яўляецца адным з першых жаночых манастыроў на тэрыторыі Кіеўскай Русі. Сёння гэты ўражальны архітэктурны ансамбль – упрыгажэнне старажытнага Полацка.

На тэрыторыі манастыра размяшчаюцца:

• Спаса-Праабражэнскі храм ХІІ стагоддзя, які быў пабудаваны пры жыцці святой Ефрасінні і захаваў унікальныя старажытныя фрэскі;
• Свята-Ефрасіннеўская (Цёплая) царква, у 1847 годзе перабудаваная са старой дамавой царквы ў каменны храм;
• Крыжаўзвіжанскі сабор, узведзены ў 1893–1897 гадах;
• званіца (каменная званіца над брамай манастыра з'явілася ў 1882 годзе, але, хутчэй за ўсё, у час Вялікай Айчыннай вайны была разбурана і зноў адбудавана толькі ў 1992 годзе да свята 1000-годдзя Полацкай епархіі);
• сястрынскія карпусы і сястрынская трапезная;
• гаспадарчыя пабудовы.

У комплекс манастыра таксама ўваходзяць духоўна-асветніцкі цэнтр, царкоўныя крамы, гасцініцы для паломнікаў, манастырская чайная.

Да нашых дзён не захаваліся храм-пахавальня ХII ст. (на яго месцы ўстаноўлены крыж), стары трапезны дом (1902–1903 гг.), летні фантан (пач. ХХ ст.), а таксама капліца (1897 г.), якая знаходзілася за 400 метраў ад манастыра.

Святыні манастыра

Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр у Полацку кожны дзень наведваюць паломнікі з Беларусі і розных куткоў свету. Многія вернікі імкнуцца сюды, каб пакланіцца святыням манастыра. Сярод іх:

• Святыя мошчы заснавальніцы манастыра Ефрасінні Полацкай;
• Крыж прападобнай Ефрасінні Полацкай (адноўлены ў 1997 годзе);
• Сярэбраная рака (адноўленая ў 2007 годзе па эскізах 1910 года);
• вярыгі прападобнай Ефрасінні Полацкай (у 1991 годзе былі знойдзены ў старажытнай Спаса-Праабражэнскай царкве);
• два асабліва шануемыя спіскі Эфескага абраза Божай Маці (першы – старажытны – створаны ў XVI стагоддзі з Полацкага цудатворнага абраза XII стагоддзя, другі – сучасны – створаны ў 1992 годзе іканапісцам М.Р. Багданавым у Рускім музеі Санкт-Пецярбурга з іконы-арыгінала);
• Краснастоцкі абраз Божай Маці (прыкладна XVII стагоддзя);
• іншыя шануемыя абразы (у Спаса-Ефрасіннеўскім манастыры захоўваецца шмат абразоў розных перыядаў, якія ў тым ліку былі здабыткам манастыра яшчэ да пачатку ХХ стагоддзя; таксама ёсць сучасныя абразы, напісаныя насельніцамі манастыра);
• машчавікі (акрамя мошчаў прападобнай Ефрасінні, у манастыры захоўваецца каля трохсот часцінак мошчаў угоднікаў Божых).

Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр сёння

Ігумення Спаса-Ефрасіннеўскага стаўрапігіяльнага жаночага манастыра – Еўдакія (Ляўшук), са жніўня 2004 г.

Сёння ў Спаса-Ефрасіннеўскім манастыры пражывае каля 130 сясцёр, працуюць супрацоўнікі. У манастыры дзейнічаюць выдавецтва і архіў, манастырская і прыходская бібліятэкі, нядзельная школа, экскурсійная служба, майстэрні (іканапісная, швейная, пераплётная), сястрынскі хор, прасвірня.

Пакланіцца прападобнай Ефрасінні Полацкай штогод прыязджаюць тысячы паломнікаў. І, вядома, манастыр як адна з галоўных выдатных мясцін Полацка прыцягвае шмат турыстаў.

Урачыстасці ў гонар 900-годдзя манастыра

У 2025 годзе Беларусь адзначае 900-годдзе з дня заснавання Спаса-Ефрасіннеўскага стаўрапігіяльнага жаночага манастыра. Праграма святкавання – вялікая і насычаная, а галоўныя ўрачыстасці на радзіме святой Ефрасінні разгорнуцца 4-5 чэрвеня.

На працягу ўсяго года і ў манастыры, і ў Полацкай епархіі, і па ўсёй Беларусі праходзяць мерапрыемствы, прысвечаныя юбілею аднаго з найстаражытнейшых манастыроў, што захаваліся на тэрыторыі Усходняй Еўропы з ХII стагоддзя да нашых дзён.

У студзені пасля шматгадовай рэстаўрацыі была адкрыта ўнікальная Спаса-Праабражэнская царква Спаса-Ефрасіннеўскага манастыра. Гэты храм з'яўляецца адным з самых старажытных мураваных культавых збудаванняў на тэрыторыі Беларусі. Пры рэстаўрацыі манументальнага жывапісу тут раскрылі мноства фрэсак, датаваных XII стагоддзем, якія пакрываюць 90 працэнтаў сцен.

Падзеяй лютага стала прэм'ера дакументальнага фільма "Манастыр святой Ефрасінні", які расказвае пра жыццё і подзвігі нябеснай заступніцы беларускай зімлі – прападобнай Ефрасінні Полацкай, а таксама пра сучаснае жыццё манастыра. 

Дзе знаходзіцца Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр

Адрас манастыра: Віцебская вобласць, г. Полацк, вул. Ефрасінні Полацкай, 89

Выдатныя мясціны паблізу Спаса-Ефрасіннеўскага манастыра

Манастыр знаходзіцца ў самым старажытным горадзе Беларусі – Полацку. Многія стагоддзі ён славіўся сваімі храмамі і манастырамі, самабытнай архітэктурнай школай, выдатнымі людзьмі, з якімі да гэтага часу звязаны знакавыя месцы і збудаванні.

Прыехаўшы ў Полацк, вам варта ўбачыць не толькі Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр, але і іншыя выдатныя мясціны горада, сярод якіх:

• Сафійскі сабор;
• Музей беларускага кнігадрукавання і іншыя музеі Полацка;
• памятны знак "Полацк – геаграфічны цэнтр Еўропы";
• помнік унікальнай беларускай літары Ў;
• Полацкі езуіцкі калегіум, дзе на пытанні гасцей сёння адказвае "Механічная галава" – рэканструкцыя знакамітага твора вучонага XVIII ст. Габрыэля Грубера;
• Ніжне-Пакроўская – вуліца старадаўніх дамоў і музеяў;
• помнікі выдатным ураджэнцам – Ефрасінні Полацкай, Францыску Скарыну, Сімяону Полацкаму.

версія для друку

зрабіць стартавай

дабавіць у выбранае