Гід па Беларусі: ідэі для вашых падарожжаў!

Што паглядзець у Пінску: знакаміты калегіум, самы стары арган і іншыя славутасці сталіцы Палесся

Адзін з буйнейшых гарадоў поўдня Беларусі, старажытны культурны, духоўны і гістарычны цэнтр – Пінск – вядомы ўжо больш за дзевяць стагоддзяў. Першае згадванне пра яго ў летапісе датуецца 5 лістапада 1097 года. У розныя часы горад быў уплывовым рэгіёнам дзяржаў і заўсёды захапляў прыгажосцю і своеасаблівасцю. Сёння ў неафіцыйнай сталіцы Палесся можна ўбачыць больш за 160 гістарычных аб'ектаў, якія не толькі складаюць унікальны горадабудаўнічы ансамбль, але і робяць Пінск другім па колькасці захаваных помнікаў архітэктуры ў Беларусі пасля "каралеўскага горада" Гродна. Пінск па праву называюць жамчужынай Палесся. Багатая спадчына, дзіўная прырода і самабытнасць культуры мясцовых жыхароў – палешукоў – вылучаюць яго сярод іншых гарадоў краіны.

Езуіцкі калегіум – Музей Беларускага Палесся

На галоўнай плошчы Пінска ўзвышаецца будынак езуіцкага калегіума – адзін з шэдэўраў архітэктуры XVII ст. на тэрыторыі Беларусі. Да 1953 г. побач стаяў касцёл Святога Станіслава, і разам з іншымі пабудовамі яны складалі цудоўны ансамбль езуіцкага манастыра. На жаль, да нашых дзён захаваліся толькі калегіум і два манастырскія флігелі.

Езуіцкі манастыр, які аб'яднаў рысы барока і рэнесансу, быў пабудаваны ў Пінску ў 1630-1670 гг. А тутэйшы калегіум стаў адным з буйнейшых адукацыйных цэнтраў Вялікага Княства Літоўскага, і навучанне тут вялося практычна нараўне з універсітэтамі.

У наш час пасля рэстаўрацыі ў гістарычным будынку размясціўся Музей Беларускага Палесся, дзе захоўваюцца рарытэты краю з мінулага. Сярод іх, напрыклад, старажытны каменны крыж, саркафаг з ружовага сланца XII ст. У Пінску можна ўбачыць унікальны драўляны ровар, які зрабіў мясцовы ўмелец у пачатку 1930-х. У свой час ён каштаваў як дзве каровы, а сёння ні ў адным іншым Музеі Беларусі больш няма такіх артэфактаў.

Бясцэнная жамчужына музея – карцінная галерэя з больш як 2 тысяч палотнаў. І гісторыя яе з'яўлення ў Пінску вельмі цікавая! У пачатку 1960-х гадоў навуковы супрацоўнік Уладзімір Баравікоў прапанаваў ідэю стварыць калекцыю і паехаў на прыём да міністра культуры СССР Кацярыны Фурцавай. У выніку яна не толькі не адмовіла, але і садзейнічала таму, каб вядучыя галерэі краіны падзяліліся з палескім горадам палотнамі. У Пінск прывезлі работы Шышкіна, Айвазоўскага, Васняцова, Пярова і іншых выдатных майстроў. З часам галерэю папоўнілі і карціны вядомых беларускіх мастакоў.

Яшчэ адзін знакавы артэфакт музея – кушэтка Якуба Коласа, які ў 1912-1914 гадах жыў і настаўнічаў у Пінску. Дом, дзе будучы народны паэт пасяліўся з маладой жонкай і дзе нарадзіўся яго першынец, захаваўся да нашага часу і знаходзіцца ў прыватным уладанні.

Дзе: пл. Леніна, 22

Рачны вакзал

У даўнія часы Піна, якая зліваецца з вядомымі палескімі рэкамі Прыпяццю, Ясельдай і Бугам, была часткай вялікага шляху паміж Балтыйскім і Чорным морамі. А сам горад стаў бойкім портам, дзе хадзілі гандлёвыя судны і нават існаваў лодачны базар. Сёння, спусціўшыся ад будынка калегіума на набярэжную, госці Пінска трапяць адразу на стары рачны вакзал – помнік драўлянай палескай архітэктуры. Вакзал-порт дзейнічае: у турыстычны сезон можна зрабіць рачную прагулку на цеплаходзе "Пінск" або адправіцца ў вялікі круіз па Палессі – дарэчы, адзіны ў Беларусі. Маршрут цеплахода пад назвай "Белая Русь" звязвае Брэст і Мазыр і пралягае праз Пінск.

Пешаходная вуліца Леніна

Самая старажытная вуліца Пінска за шмат стагоддзяў змяніла не адну назву: была Вялікай Спаскай, Вялікай Францысканскай, Вялікай Кіеўскай, у ХХ стагоддзі – Касцюшкі, Вялікай і, нарэшце, з 1939 г. мае імя Леніна. І ва ўсе часы яна была цэнтрам гарадскога жыцця. Тут размяшчаліся лепшыя дамы, банкі, магазіны, гасцініцы, рамесныя майстэрні і атэлье. Сёння практычна кожны будынак – гісторыка-культурная каштоўнасць, цудоўна захаваны ўзор гарадской забудовы канца XIX – пачатку XX стагоддзяў. Вуліцу ўпрыгожваюць вядомыя помнікі архітэктуры Пінска – палац Бутрымовіча, або "Пінскі мур", які ў нашы дні стаў палацам шлюбаў, касцёл Ушэсця Дзевы Марыі, дзе гучыць старэйшы ў Беларусі арган, і многія іншыя. Шарм вуліцы і ў тым, што тут можна не проста гуляць ад будынка да будынка, а перамяшчацца ў часе па розных эпохах.

Ідэя ператварыць вуліцу Леніна ў пешаходную з'явілася яшчэ ў канцы 1980-х, але ўвасобілася ў жыццё толькі ў 2016-2018 гг. Пасля маштабнай рэканструкцыі тут з'явіліся ўтульныя куткі для адпачынку, стылізаваныя ліхтары, якія ствараюць казачную атмасферу па вечарах. У пачатку вуліцы стаіць бронзавы помнік жыхару горада – пінчуку. Гэта каларытны вобраз тыповага моцнага палешука ў характэрнай для тутэйшых людзей ганарлівай позе і з асаблівым жэстам рукі. На падножжы можна прачытаць "Па-першае, я з Пінска": лічыцца, што менавіта па загнутым мезенцы і гэтай фразе пазнаюць карэнных пінчукоў.

Кафедральны касцёл Ушэсця Найсвяцейшай Дзевы Марыі (кляштар францысканцаў)

На вуліцы Леніна недалёка ад старой набярэжнай Піны размешчана яшчэ адна жамчужына Пінска – ансамбль былога кляштара францысканцаў. Ён быў заснаваны ў 1396 годзе і стаў адным з першых каталіцкіх манастыроў на тэрыторыі Беларусі. У XVII–XVIII стст. комплекс перабудавалі ў камені, узяўшы за аснову стыль барока. Дамінанта ансамбля – кафедральны касцёл Ушэсця Найсвяцейшай Дзевы Марыі. Ён стаў пазнаваемай выдатнай мясцінай горада з моманту ўзвядзення ў 1730 г., аднак уключае і элементы пабудовы 1510 г. Стагоддзі таму да храма былі далучаны каменныя карпусы кляштара, дзякуючы чаму з'явіліся ўтульныя ўнутраныя дворыкі, у якіх і сёння любяць прагульвацца госці.

Унутры касцёл захапляе ўбраннем. Захаваліся пакрытыя золатам драўляныя скульптуры Яна Шміта, цудоўныя фрэскі, арнаментальны роспіс. Скарбы храма – вядомая карціна "Пінская Мадонна" Альфрэда Ромера, якую аўтар пісаў з твару звычайнай пінчанкі, і самы старажытны дзеючы арган Беларусі, які налічвае 1498 драўляных і металічных труб. Яго стварыў вядомы беларускі майстар Альбертус Градніцкі ў 1836 г., і па гэты дзень гукі старога аргана можна пачуць у час урачыстых богаслужэнняў і канцэртаў.

Пінскі касцёл – адзін з трох у Беларусі, які мае ганаровы тытул basilica minor. Ён прысвойваецца папам рымскім у знак прызнання вялікай значнасці і важнасці храма. Яго гісторыя цесна звязана з першым беларускім кардыналам Казімірам Свёнтакам, які больш за паўстагоддзе быў захавальнікам францысканскай спадчыны, а з 2001 г. аднавіў у Пінску духоўную семінарыю імя святога Фамы Аквінскага. У 2006 г. Казіміру Свёнтаку было прысвоена званне Камандора Ордэна Ганаровага Легіёна Францыі. Акрамя пінскага касцёла, статус малой базілікі прысвоены толькі Фарнаму касцёлу ў Гродне і знакамітаму санктуарыю – касцёлу бернардзінцаў у Будславе.

У 1817 г. у дворыку манастыра францысканцаў была ўзведзена трох'ярусная званіца. У 1930-я гг. у час рэканструкцыі пасля пажару яе паднялі яшчэ на адзін ярус і ўвянчалі купалам. З-за ледзь прыкметнага нахілу мясцовыя жыхары жартам называюць яе "пінскай Пізанскай вежай".

Дзе: вул. Леніна, 16

Будынак мужчынскай гімназіі ў Пінску

У 1852–1853 гг. на галоўнай вуліцы горада ўзвялі двухпавярховы будынак мужчынскай гімназіі, якую пазней праславілі таленавітыя выпускнікі. Сярод іх – вучоны-хімік і першы прэзідэнт Ізраіля Хаім Вейцман; вынаходнік Ісаак Шонберг, удастоены тытула лорда Вялікабрытаніі за ўклад у стварэнне англійскага тэлебачання; лаўрэат Нобелеўскай прэміі эканаміст Сайман Кузнец; акадэмік архітэктуры Іван Жалтоўскі – адзін з буйных прадстаўнікоў неакласіцызму ў еўрапейскай архітэктуры XX ст. і многія іншыя. На фасадзе захаваўся надпіс на польскай мове Męskie Gimnazium państw (Мужчынская дзяржаўная гімназія). Таксама ў гонар Х.Вейцмана і І.У.Жалтоўскага ўстаноўлены мемарыяльныя дошкі. На гэты час у будынку працуе ўпраўленне па адукацыі Пінскага гарвыканкама.

Дзе: вул. Леніна, 39

Дом Орды

Насупраць мужчынскай гімназіі – на рагу вул. Бутрымовіча і вул. Леніна – стаіць дом з чырвонай цэглы ў эклектычным стылі, пабудаваны ў пачатку XX ст. Яго гаспадыняй была Леанціна Орда – нявестка знакамітага мастака, кампазітара і музыканта Напалеона Орды. Зрэзаны вугал-уваход, арнаментальны мур, ажурныя балконы вылучаюць яго сярод іншых будынкаў вуліцы.

Дзе: вул. Леніна, 38

Палац Бутрымовіча

Палац, пабудаваны па праекце архітэктара Караля Шыльдгаўза для вядомага дзяржаўнага дзеяча Рэчы Паспалітай суддзі Матэвуша Бутрымовіча ў 1784–1794 гг., стаў першым каменным будынкам у Пінску, за што атрымаў народную назву "Пінскі мур". Цікава, што на цырымоніі закладкі прысутнічаў кароль Рэчы Паспалітай Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, які ў верасні 1784 г. наведваў з візітам Палессе. Цудоўная рэзідэнцыя аб'яднала ў сабе элементы барока і класіцызму.

Пасля Матэвуша гаспадарамі палаца станавіліся яго нашчадкі – прадстаўнікі знакамітых палескіх родаў Орды і Скірмунты, сярод якіх было нямала таленавітых скульптараў, жывапісцаў, пісьменнікаў. У XIX стагоддзі тут жыў і тварыў унук Бутрымовіча – праслаўлены мастак, музыкант, педагог і кампазітар Напалеон Орда.

На працягу гісторыі палац быў таксама рэзідэнцыяй каталіцкага біскупа, друкарняй, кінатэатрам і Домам піянераў. А з 2009 г. тут знаходзіцца гарадскі дом шлюбаў.

Дзе: вул. Леніна, 44

Палескі драматычны тэатр

У 2006 годзе старэйшы пінскі кінатэатр "Казіно", пабудаваны ў 1911–1912 гг. у стылі мадэрн, адкрыўся ў новым амплуа. Гістарычны будынак з зялёным чарапічным дахам стаў домам Палескага драмтэатра. Упершыню акцёрская трупа з'явілася ў Пінску яшчэ ў 1939 г., але на працягу гісторыі тэатр не раз закрываўся і аднаўляў работу. А ў 1954 г. і наогул быў пазбаўлены стацыянарнай сцэны. Многія гады ў горадзе дзейнічала аматарская трупа, а ў пачатку 2000-х прафесійны тэатр зноў стаў адраджацца. Сёння ў рэпертуары – пастаноўкі для дарослых і дзяцей. Глядзельная зала можа прыняць 110 гасцей. Побач з будынкам тэатра ўстаноўлены драўляныя скульптуры герояў легендарнай камедыі класіка беларускай літаратуры Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча "Пінская шляхта".

Дзе: вул. Веры Харужай, 10

Пінская (Канфедэрацкая) сінагога

Пінская сінагога – былы малітвены дом рабінаў Перлавых – знаходзіцца ў прадмесці Каралін (Карлін), якое цяпер уваходзіць у склад горада. Менавіта яно з'яўляецца радзімай рэлігійнай плыні карлін-столінскага хасідызму, ля вытокаў якога стаялі Аарон Перлаў (Карлінскі) і яго сын Ошэр (Столінскі). Прадмесце славілася на ўсё ВКЛ, а яго жыхароў-хасідаў называлі карлінерамі. З 1841 г. малітвены дом быў драўляным, але пасля пажару ў 1901 г. яго адбудавалі з цэглы. Цікава, што вясной 1941 г. тут адбыўся нелегальны з'езд рабінаў з Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны. У савецкія гады сінагога выкарыстоўвалася для розных устаноў, была жылым домам. А ў 1993 г. будынак вярнулі Пінскай яўрэйскай абшчыне.

У даўнія часы Пінск нярэдка называлі палескім Іерусалімам: у горадзе жыло шмат яўрэяў, дзейнічалі дзясяткі храмаў. Але, на жаль, вялікая спадчына з 500-гадовай гісторыі пінскіх яўрэяў – дамы, сінагогі, нават могілкі – незваротна страчаны.

Дзе: вул. Іркуцка-Пінскай дывізіі, 12

Касцёл Карла Барамеўша

Яшчэ раней, чым сінагога, у прадмесці Каралін з'явіўся каталіцкі храм. Першы драўляны касцёл быў пабудаваны ў 1695 г. спецыяльна для барталамітаў (варфаламітаў, камуністаў) – членаў аб'яднання белага духавенства, якія прыбылі ў Пінск з Паўночнай Італіі. У 1770–1782 гг. пры падтрымцы гетмана Міхала Казіміра Агінскага тут узвялі новы каменны храм у стылі барока з элементамі замкавага абарончага дойлідства. У 1784-м ён быў асвячоны ў гонар святога Карла Барамеўша – кананізаванага кардынала, які актыўна ўдзельнічаў у рэформе манаскіх ордэнаў. Побач з касцёлам пабудавалі драўляную званіцу, дом для свяшчэннікаў, сталовую і кухню, пякарню, канюшню і іншыя гаспадарчыя будынкі. Але паступова храм прыйшоў у заняпад, як і само аб'яднанне ксяндзоў-камуністаў.

У 1860 г. касцёл адрэстаўрыравалі і зноў асвяцілі – у гонар Святой Тройцы. У ХХ стагоддзі ён прадаўжаў дзейнічаць аж да 1960-х гадоў, і нават у час Вялікай Айчыннай вайны не закрываўся і практычна не быў пашкоджаны. Але пазней зноў прыйшоў у заняпад і пачаў паступова разбурацца. А пасля рэстаўрацыі ў 1992 годзе пад дахам старадаўняга касцёла адкрылася канцэртная зала камернай музыкі з электрычным органам. І ўжо многія гады ў былым касцёле праходзяць канцэрты беларускіх і замежных музыкантаў, мастацкія выставы

Дзе: вул. Кірава, 37

Свята-Варварынскі кафедральны сабор

Сёння сабор Святой велікамучаніцы Варвары – галоўны праваслаўны храм Пінска. Але стагоддзі таму гэта быў касцёл Міхаіла Архангела, які ўваходзіў у ансамбль кляштара бернардзінцаў. Першапачаткова храм узвялі з дрэва, а ў 1770–1780-я гг. перабудавалі ў камені ў стылі барока.

У 1830-я гады пасля закрыцця манастыра касцёл рэканструявалі і ўжо адкрылі праваслаўную Свята-Варварынскую царкву. Высокі дах замянілі больш пакатым, але фігурны барочны франтон захаваўся, таму сёння будынак выглядае эклектычна. Да сабора ў пачатку XIX стагоддзя быў прыбудаваны двухпавярховы корпус, дзе нейкі час размяшчаўся манастыр. А перад храмам на заходнім баку з'явілася двух'ярусная брама-званіца ў стылі класіцызму, якая сёння ўваходзіць у адзіны архітэктурны ансамбль.

Скарбы храма – напісаны яшчэ ў XVI ст. абраз "Маці Божая Адзігітрыя Іерусалімская" і абразы XVIII ст. "Пакроў", "Маці Божая Замілаванне", "Тры свяціцелі".

Дзе: вул. Савецкая, 34

Храм Уваскрасення Славушчага

Недалёка ад плошчы Леніна стаіць незвычайная царква Уваскрасення Славушчага, якая, нягледзячы на багатую духоўную гісторыю, таксама была перабудавана, аднак зусім не з храма, а з... кінатэатра. Першы храм на гэтым месцы – драўляны касцёл Св. Дамініка – з'явіўся ў 1667 г. Далей у канцы XVIII – сярэдзіне XIX стст. ён быў узведзены ўжо ў камені ў стылі класіцызму і аддадзены праваслаўным як саборная царква Святога Феодара Цірана – заступніка Пінска. На жаль, у 1950-я будынак знеслі, каб на старым намоленым месцы пабудаваць кінатэатр, які атрымаў назву "Дружба". Будынак быў спраектаваны савецкім архітэктарам Зояй Брод у духу сталінскай эпохі з неакласічным порцікам: па ўсім СССР было каля ста такіх кінатэатраў. Але гісторыя вярнула ўсё на свае месцы! У 1994 г. закрыты кінатэатр перадалі праваслаўнай царкве і пачалася рэканструкцыя. Па вуглах выраслі вежы з шатровымі дахамі і мініяцюрнымі купаламі, а на месцы экрана з'явіўся ўваход у новую храмавую залу...
 
Дарэчы, вакол кінатэатра яшчэ ў савецкія гады заставаліся некранутымі дом архіепіскапа Пінскага і Палескага, карпусы манастыра і будынак кансісторыі. Пасля вяртання царквы ў кансісторыі размясціліся адміністрацыя Пінска-Лунінецкай праваслаўнай епархіі і Дамавая царква Святога першамучаніка Стафана.

Дзе: вул. Горкага, 33

Мемарыяльны комплекс вызваліцелям Пінска

Мемарыял-сімвал прысвечаны самым трагічным старонкам у гісторыі ХХ стагоддзя. Амаль роўна тры гады – з 4 ліпеня 1941-га па 14 ліпеня 1944-га – Пінск знаходзіўся пад фашысцкай акупацыяй. Тысячы людзей усімі сіламі змагаліся з ворагам, набліжаючы перамогу – стваралі падпольныя групы ў рачным порце, на чыгуначнай станцыі і ўсіх прадпрыемствах, збіралі зброю і боепрыпасы для партызанскіх атрадаў, арганізоўвалі дыверсіі... Вызвалялі Пінск войскі 1-га Беларускага фронту – 28-я і 61-я арміі і Дняпроўская ваенная флатылія – у час легендарнай аперацыі "Баграціён".

У 1950–1967 гг. на месцы высадкі дэсанту, дзе знаходзіцца брацкая магіла 176 воінаў, маракоў Чырванасцяжнай Дняпроўскай флатыліі і партызан, якія загінулі пры вызваленні Пінска ў гады Вялікай Айчыннай вайны, быў створаны мемарыяльны комплекс. Аўтары – архітэктар М.Заржэцкі і скульптар А.Шмакаў.

Сімвалічнымі элементамі кампазіцыі сталі бранякатар БК-92 і стэла з памятным надпісам. Помнік-карабель расказвае гісторыю шматнацыянальнага экіпажа, які адважна змагаўся і паў смерцю герояў, вызваляючы горад. Далей лесвіца з размешчанымі ўздоўж імёнамі загінулых вядзе да цэнтральнай часткі комплексу – стэлы з бронзавымі барэльефамі матроса, салдата і жанчыны. А каля яе падножжа гарыць Вечны агонь. Таксама з абодвух бакоў стэлы ўстаноўлены абеліскі на магілах Герояў Савецкага Саюза Ціхана Ігнатавіча Калініна і Аляксея Цімафеевіча Кулікова.

Дзе: Пінскі гарадскі парк культуры і адпачынку імя Чырванасцяжнай Дняпроўскай флатыліі